ITURRIAK
HIZTEGIA
Kaparetasuna: kapare hitza libre esan nahi du.
Nahiz eta aitorren seme edo alaba ez izan,zenbait pribilegioren jabea. Pribilegio batzuk bazituzten adibidez: Soldadutza ez zuten egiten, zergetatik askeak ziren eta eskubide politikoa baitzuten.
Erdi Aroko krisiaren ondoren: Foruen arabera Bizkaia eta Gipuzkoako biztanle guztiak kapare ziren hau da libreak ziren. Ezaugarriak, Oinordetzakoa zuten, kanpotarrek beren noblezia frogatu behar zuten Euskadin familia zutela demostratzen.
Korrejidorea: Errege edo Jauntxo baten ordezkaria ziren, egoera bat zuzentzen eta konpontzen aritzen ziren. Ezaugarriak: Kontrolatu legeak erregearen aurka dauden. Ezin zuten legerik onartu, aldundietan partaide ziren. Aldundia eta korrejidorea batailatzen zeuden beti gatazka askoren iturri izan zen, aldundia herria aukeratzen zuen eta korrejidorea berriz erregeak aukeratzen zuen.
Ermandadeak: Erdi Aroan handikiei aurre egiteko sortutako kofradiak ziren. Lehena Araban sortu zen 1828. urtean. XIV-XV.mendeetan: Bandoen gerrak zirela eta INDARTU. Batzuk Erregeen laguntza lortu.
Merindadeak: Lurraldea hobeto administratzeko banaketak ziren Merino baten kontrolpean.
Nafarroan hasieran lau zeuden 1407. Urtean Oliten. Nafarroan eta Gaztelan sortu ziren merindadeak. Lurralde handiak zirelako.
1839KO URRIAREN 25EKO LEGEA
1 Identifikatu:
Lehen mailako testua azaltzen zaigu ( protagonista = idazlea). Hain zuzen ere, Isabel
II-ak agindutakoa, bera adin txikikoa denez bere ama Mª Kristina zuzendutakoa. Espainiako biztanleriari idatzia eta zehazki Euskal Herriko eta Nafarroko herritarrei.
Eredu juridukoa du legeei buruz aritzen delako. Hau da, garai honetan botere legegilea gortearen eskua zegoen. Horetarako, beharrezkoa zen erregearen iritzia, denok dakigunez, honek eragin handia zuen eta. Beraz, Euskal eta Nafarroko luraldeen helburu nagusia foruak berrezartzea zen.
2 Idei nagusiak
Funtsezko idea:
Foruak berrezarri nahi dira baina honetarako ezin dute kostituzioaren kontra egin. Errespetatu behar dute kostituzioaren ideak eta legeak. Foruek beraz ezin dute kostituzioaren aurka jarri eta barne kokatu behar dira.
1-. Foruak berriro ere martzan jartzeko entzun egiten zaie foruzaleei, batez ere Euskal Herrikoei eta Nafarrokoei eta esandakoaren arabera gorteak erabaki egingo du. Gorteak modu batean edo bestean jokatuko du Foruen portaera ikusita. Azken hitza beti gorteak dute.
3.-Kontestu historikoa
Isabel II (1833 -1868) urte bitartean izan zen Espainiko gobernadorea.
Liberalen laguntza izan zuen tronua iristeko. Liberalek,hain zuzen ere, aukera ikaragarria ikusten zuten berain eskubidean bermatzeko.
Aita hil zenean ( Fernando VII) arazo handia zeuden neskak gobernari izateko. Beraz hil baino lehen legea aldatu zuen Isabel II gobernatu ahal izateko. Adin txikikoa zela lurraldea zuzentzeko bere amak, Mº Kristina, Espainiaren agintea hautuko du bere gain. Honezkero, behar duen legezko adina bete arte egongo da boterean.
Bergarako besarkadan (1839) lege berri bat egiten da. Liberalek irabazi eta boterea bereganatu dutela akordio batera iristen dira. Karlistei proposaturiko akordioa zen, hain zuzen ere, Lehen Karlistadarekin bukatzeko estrategia. Hala ere, gerra karlisten ondorio nagusia liberalismoak Foruak kentzea izan zen.
Euskal Herriaketa Narafarroak foruzaletasuna indarrean jarraitzen zuen leku bakarra zenez haserre handiz hartuko dute erabakia. Honezkero, berriro ere berrezartzea nahi izango dute.
FORUEN ABOLIZIOA
Karlistek Hirugarren Gerra Karlista galtzearen ondorioz, legearen bitartez foruak abolitu zituen. Dena den, Canovas ez zegoen eusko foruen kontra; hain zuzen ere, urte batzuk lehenago, foruei buruzko liburu bat prolongatu zuen, eta bertan foruak goraipatzen zituen. Arazo nagusia foruen birnegoziatze prozesuan parte hartu zuten eusko foru zale liberalen jarrera gogorra izan zen, foruei buruzko adostasun berri bat lortzea ezinezkoa bihurtuz.
Lege horren bitartez Foru Aldundiak desegin zituen desobedientzia zibila egiteagatik eta, derrigorrezko soldadutza eta Estatuko Ogasunari zergak ordaintzeko agindua ezarri zituen. Hala ere, foruak abolitzean, esparru juridiko, ekonomiko eta administratibo berria ezarri zen: Ekonomia Ituna (1878ko otsailaren 28an arautu zena).
Denboran zehar lurralde komunitateak, hala nola, aran, zonalde,.. bere bizimodua antolatzeko ohitura eta usadioak garatu zituzten, hauek lege bilakatu ziren eta haren izena forua da. Lege hauen multzoa osatzen zuten Erregimen Forala. Hiriek ere foruak izan zituzten, hiriaren sortzailea, jendea erakartzeko ikuspuntu ekonomiko eta sozialetik erakargarriak ziren legeak foruetan jartzen zituzten (jaunari aurre egiteko). Penintsulako erreinu guztietan foruak zeuden, bertako biztanleen bizimodua eta haien harremanak nagusiekin arautzen zituzten. Egoera hau Felipe V-rekin aldatzen hasi zen, lurralde guztiak ezaugarri berdinekin batu nahi zituenean. Euskal Herrikoak mantendu ziren, euskaldunak Suzesio gerran honen alde agertu zirelako.
ZERGA SISTEMA
Euskal Herriko zerga-sistemaren oinarria Euskal Herriko lurraldea herriarena zela zen. Probintzia batean errege edo jauntxo baten menpe egon ohi zen eta hauek zergak jarri zezaketen baina Euskal Herrian ez zen hori gertatzen zergak herriarentzat ziren hau zelako lurraldearen jabea.
DONATIBOA: Bizkaiak, Arabak eta Gipuzkoak erregeei ematen zieten hautazko diru kantitate bat zen, hau batez ere egoera berezietan ematen zieten, adibidez gerra garaian.
FORU-ZERGAK: Euskal probintziak beraien gobernuei ordaintzen zioten zerga zen. Horrela herriaren oinarrizko beharrak betetzen zituzten adibidez herriaren defentsa, komunikazioak, hezkuntza edo administrazioa.
ZERBITZU MILITARRA
Garai hartan euskal herrian armada bakarrik gerra garaian existitzen zen, probintzia bakoitzean zerbitzu militar sistema bat zegoen.
ARABA: Arabako herritarrek derrigorrez zerbitzatu behar zuten erregea eta jauntxoak gerra garaian baina bakarrik probintzia barruan, probintziatik kanpo defendatzea hautazkoa zen. Nobleentzat ez zen horrela hauek erregea probintzia barruan eta kanpoan defendatu behar zuten derrigorrez.
BIZKAIA: Erregeak eskatzen bazien borrokatu behar zuten inolako soldataren truke, baina jauntxoak eskatzen bazien soldata ordaindu behar zien eta Euskal herritik kanpora joan behar baziren gehiago ordaindu behar zien.
GIPUZKOA: Ez ziren borrokatzera joaten, nahiz eta erregeak agindu, aurretik ordaintzen ez bazitzaien.
Espainiako beste probintzietan zerbitzu militarra derrigorrezkoa zen guztientzat baina Fernando VIIren heriotza eta gero diru kantitate bat ordainduz zerbitzua saihestu liteke, eta orduan bakarrik behe klasekoak egiten zuten zerbitzu militarra.
EGITURA POLITIKOA
Udaletan aukeratzen zuten eta bertako partaideek Batzar nagusiak berriz,eta hauek foru Aldundiaren bitartez, azkenik erregearen Korrejidorearen eskuetan usten zuten. Udalerria erregimen foralaren oinarria da, bertan udal horretako partaideek osatzen dute.Araban eta Bizkaian herrialdeko auzotarrak hauta zitzaketen eta Gipuzkoan baita era, baina XVI.mendetik aurrera aldatu zuten eta bakarrik maila ekonomiko handiko pertsonek hauta zitzaketen. Udalerriak eta Hiribilduak ezberdinak ziren. Udalerriak antolaketa ekonomiko zaharragoa, zabalagoa eta naturalagokoak ziren, Hiribilduak berriz antolaketa ekonomiko ona lortzeko fundatzen ziren bakarrik.
FORUAK ETA LIBERALISMOA
Liberalismoa Erregimen zaharrari erantzunez sortu zen. Hain zuzen, herritarren artean desberdintasunak zeuden eta maila ezberdinetan banatzen ziren.
Jainkoa guztien gainetik zegoen, erlijio katolikoa garrantzi handikoa, eta geroago erregea. Beherago burgesia, kleroa, hau da, pribilegiatuak, eta azkenik eta gehiengoa herritarrak. Antzeman zezakeen moduan egoera honek haserrea eragin zuen, denok berdinak izatea nahi zen eta horregatik sortu zen Liberalismoa.
Foruak bestalde, liberalismoaren aurkako jarrera zuen. Hau da, pribilegioak eta bere lege propioak izatearen alde zeuden honezkero, absolutismo idea jarratzen zuten. 1. Guerra Karlista piztu zela, ondorioetako bat, liberalismoak Foruak kentzea izan zen.
1876. urtean, Alfonso XII boterean zegoela, Foruak desagertu ziren. Horrek haserrea eragin zuen Euskal Herrian eta Narafarroan, hain zuzen ere, Foruak indarrean mantentzen ziren leku bakarrak ziren.
Beraz, Espainian modernismo eta liberal ideaiak sustatzen ari zirela Eh-an bere ohiturak, ideak mantentzea nahi zuten. Kontzertu ekonomikoak, hau da, Espainia egoera larrian zegoela lan bila etortzen ziren lurralde boteretsuetara, han bazegoen lanik. Ondorioz, Euskal Herriak inmigrante asko erakarri zituen, eta hauek idei desberdinak zituzten. EH-ak bere identitatzea bereiztitasuna gartzea zuen beldur eta horregatik Nazionalismo kontzeptua azaldu zen.
Nazionalismoa, liberalismoaren aurkakoa, Foruak berrezartzea zuen abiapuntu, baita Euskal Herria autonomoa bilakatzea. Modernimoak (liberalismoa) arazoak baino ez zituen ekartzen, beraz, aldendu behar ziren.
Sabino Aranak zeregin handia izan zuen, berari esker Euskal Herria indarra hartu zuen, hain zuzen, bere dena defendatzen zuten. Hortik aurrera, ospetsuak egingo dira baina ala ere ezin izan zuten Foruak berriro ere ezartzea lortu. Liberalismo Espainia zuzentzen jarraitzen zuen eta.
Eskema
FORUAK ETA LIBERALISMOA
XIX. mendea:
Liberalismoa–> Foroak arriskuan jarri.
– 1.Guerra karlista Foroen arazoak areagotu.
– Liberalak zentralistak.
– Foroen desagerpena gertatu 3.Guerra Karlistarekin ( 1876). Hain zuzen, foruak bere identitatea mantendu nahi zuten eta liberalismoaren aurkako jarrera zuten
(absolutismoa).
Foruak:
– Ideologi tradizionala zuten, politika autonomoaren defentsa.
– Nahia Foruak berrezartzea. Horretarako, absolutismoratz jo.
– Liberalismoak Foruak desagertzea eragin duenez bere kontra jarri.
– Modernismoak beraien kultuak, oihiturak arriskuan jarri.
– Kontzertu Ekonomikoaren eraginez, Euskal Herrian Nazionalismo idea zabaldu zen ( 1894). Foruak indartu zuena.
– Hainbat erakunde sortu ziren Euskal Herriko eta Nafarroko defendatzaile. Esaterako, AEJ, aldizkari berriak ( “La Arga”)
– “ Desberdinak gara eta gure identitatea mantendu behar dugu”
EGITURA POLITIKOA:
Udaletan aukeratu bertako partaideak
Batzar nagusiak–> foru Aldundietan
Azkenik: erregearen Korrejidorearen eskuetan.
Udalerria erregimen foralaren oinarria,
XVI.mendetik aurrera nobleek bakarrik hauta zezakeen.
Udalerriak eta Hiribilduak ezberdinak
-Udalerriak antolaketa ekonomiko zaharragoa
-Hiribilduak berriz antolaketa ekonomiko ona lortzeko.
ZERBITZU MILITARRA:
Euskal Herrian bakarrik gerra garaian zen derrigorrezkoa.
ARABA: Erregea eta Jauntxoak probintzia barruan defendatu gerra garaian.
BIZKAIA: Erregeak babesa eskatzean doainik eta jauntxoak eskatzean kobratuz..
GIPUZKOA: Dirua aurretik jasota.
ZERGA SISTEMA:
-Euskal herriko lurraldearen jabea herria zen
-Foru zergetan jasotakoa herriaren beharrak betetzeko erabiltzen zen
-Erregeari donatiboak egiten zizkioten beharrezkoak zirenean.
FORUEN ABOLIZIOA:
Karlistek Hirugarren Gerra Karlista galtzearen ondorioz legearen bitartez foruak abolitu zituen.
Arazo nagusia: foruen birnegoziatze prozesuan foru zale liberalen jarrera gogorra.
foruak abolitzean: esparru berriak
– juridiko
– ekonomiko
-administratibo
Ekonomia Ituna (1878ko otsailaren 28an)
-Felipe V egoera aldatzen hasi zen.
-lurralde guztiak ezaugarri berdinak.
-Euskal Herrikoak mantendu
Foruak eta Liberalismoa 
